Las alps da Trin davent da 1971 fin oz

Alp Mora

L’ Alp Mora serviva davent 1971 sco alp da vatgas da latg. Tut las vatgas da latg da Trin savevan vegnir chargiadas sin l’Alp Mora. Cun in conduct sut terra vegniva il latg manà en curt temp en la latgaria giu a Trin. Il latg duvrava per quai viadi ca. 35 minutas; dal Culm da l’Alp Mora ca 45 minutas. Da là vegniva il latg transportà cun in auto da vitgira dals utilisaders en il centers d’elavuraziun da latg. La part occidentala da l’Alp Mora, q.v.d. davent la Val Maliens surviva anc adina sco alp da nursas. Quai na cuntentava betg ed uschè ha i dà 1976 in barat cun l’alp Culm da sterls. Sper las vatgas da latg pasculavan anc ca. 60 vadels sin quellas pastgiras.

L’onn 1980 ha i dà ina midada el manaschi da mulscher. Il latg han ins fin là stuì svidar enturn da la sadella en ina brenta e transportar el sin in charret en la stanza da latg. Là han ins derschì il latg en ina gronda chaldera, nua ch’el è sa mess sin via el vitg. Quai era per il persunal d’alp in grond sforz. Per levgiar quella lavur ed ord motivs d’igiena han ins installà en omadus stavels in indriz da mulscher cun bischens.

Per lavar la stalla da la tegia sut duvrav’ins blera aua e quai era ina gronda sfida per ils utilisaders. Las reservas d’aua che vegnivan rimnadas en reservuars stuevan tanscher. Gest en temps da sitgira er’ins dependents da l’aua. En stads bletschas n’era quai nagin problem, dentant en sitgas in fitg grond. Per reducir il diever da l’aua han in bajegia l’onn 2008 in stan da mulscher. Cun quel savev’ins mulscher 8 vatgas en ina. La stalla d’alp na vegniva betg pli duvrada per metter en uigl la biestga.

L’entir sectur agrar è succumbì ad ina midada cuntinuada. Blers purs da Trin han midà da manaschis da mulscher sin manaschis da vatgas mamma. Uschè eri adina pli grev da chargiar l’alp cun vatgas da latg. La cultivaziun da l’alp era chara. Ils plazs per vatgas mamma cun vadels eran pli e pli tschertgads. En il medem mument gievan ils dumbers da las gianitschas e mugias enavos. L’onn 2010 han ins midà tut. Sin l’Alp Mora han ins mo pli chargià vatgas mamma cun vadels ni vatgas che avevan anc da far vadè. Ils purs che avevan anc vatgas da mulscher, savevan chargiar quellas sin il Crap da Flem ni sin l’Alp Cassons (fin quella ha era stuì chalar cun mulscher.

Cun la cumparsa dal luf dal Calanda han ils purs cumenzà a far quitads per lur biestga, perquai ch’ins ha savì ch’ils lufs eran fitg datiers. Per proteger ils vadels dals lufs han ins acquistà l’onn 2013 in chaun da protecziun per las vatgas mamma. L’onn 2016 han ins cumprà in segund chaun. Quels dus chauns accumpognan la muntanera da vatgas fin l’atun. L’enviern passentan ls en la stalla da Roman Casty.

Separaziun da guaud e pastgira

Per la vischnanca da Trin è il guaud sura in fitg impurtant guaud da protecziun. Suenter diras tractativas tranter purs e forestals è ins sa decidì da separar las pastgiras dal guaud. Ils purs na dastgavan betg pli laschar pascular las vatgas en il guaud, perquai ch’ils donns da zappitsch da las vatgas èn considerabel. Las ragischs vegnan blessadas ed uschè sa il bulieu da smarschim cotschen entrar en il pign e destruir el plaunsieu da dadens anora. Il guaud da protecziun che mora na sa betg ademplir sia funcziun. La gruppa forestala ha perencunter surprendì las lavurs da far saiv als cunfins dal guaud.

Da quella regulaziun eran pertutgads il guaud sura dal cunfin da la vischnanca en l’ost fin la Val Trimosa el vest, sco era il guaud da Lavadignas e Bargis fin Prau Parli.
A Bargis han ins construì parsepens cun claus, per ch’ins sa pavlar la biestga en chass da naiv.

Quels parsepens na stattan betg en connex cun questa separaziun, mabain en vegnì construì sco indemnisaziun per il guaud da Castruns, ch’il militar aveva ina giada arsentà en connex cun exercizis da sajettar.

Lavadignas mugias ed animals esters (Grüningen)

La biestga dals purs da Grüningen da la Part Sura Tuitgaisa è vegnida chargiada dals 1959 fin ils 1970 sin l’Alp Mora. Lavadignas era lu l’alp da gianitschas da Trin. Da 1971 fin 1975 è l’Alp Lavadignas vegnida chargiada cun biestga da Grüningen. Suenter il barat da las alps da nursas è l’alp da Lavadignas vegnida duvrada da quels da Trin sco alp da mugias e sterls. Sinaquai han ils purs da Grüningen tschertgà in’autr’alp. La biestga mancanta han ins savì cumpensar davent da 1976 cun mugias e vadels da vischnancas vischinantas.

Davent da 2010 è era quest’alp vegnida agiuntada cun vatgas mamma e vadels. Sin quell’alp na datti betg in taur che accumpogna la muntanera.

Bargis

Cun avair bajegià las stallas da l’Alp Mora èn las vatgas vegnidas chargiadas là. Quai ha muntà che las duas chaschadas Surcruns e Raschaglius èn vegnidas schliadas e funcziunadas enturn tar ina alp da gianitschas e vadels. Qua èn mo vegnids chargià gianitschas, vatgas sitgas e vadels. Cun quai che era quell’alp era fitg gronda han ins anc savì chargiar cun biestga estra. Il dumber da las vatgas mamma è cun il temp adina s’augmentà ed ins ha chargià quella biestga sin l’Alp Bargis. Ins guardava da na betg metter qua vatgas ad alp che vevan anc da far vadè perquai ch’ins temeva ch’ils vadels pitschens giajan a frusta sur quellas p.p. paraids da grip taissas. Cun quai ch’i aveva adina dapli vatgas mamma sin quell’alp èn era dus taurs en la muaglia.

Culm da sterls

L’oriunda alp da mugias ni sterls è 1976 vegnida transfurmada tar in’alp da nursas. A la pretensiun per meglras pastgiras per las nursas han ins dà suenter ed il barat da las alps è vegnida lubida da la radunanza communala. La societad da nursas ha gì per tschains l’alp da la vischnanca ed ha pajà in tschains da fittanza. Las pastgiras e las tegias han ins surprendì. L’alp è vegnida chargiada cun ca. 1200 nursas. Ils pasturs da quai emprim onn era in giuven pèr che pertgirava las nursas cun in chaun pli u main bun. Suenter quella stad han ins pladì pasturs dil Tirol dal sid che han blers onns pertgirà la bleras nursas. L’infecziun cun la palusa bletscha era il pli grond problem da quell’alp. Adina puspè vegniva chargià nursas contagiadas che infectavan nursas saunas. Cun ils bogns installads savev’ins dentant mo retegnair dentant betg impedir la malsogna.

1994 ha la societad da nursas decidì da sa participar ad in project da sanar la muntanera da la palusa bletscha. Perquai ch’ins na vuleva betg ristgar danovamain ina reinfecziun han ins decidì da chargiar sulettamain nursas da manaschis indigens ed externs che èn era sa participads a quai project.
Da 1994 fin 1998 è l’alp vegnida chargiada cun mez nursas indigenas e mez nursas estras. Perquai ch’i era a l’entschatta mo ca. 400 chaus n’han ins betg pli savì prestar in pastur. Cun saivs da rait flexiblas han ins fatg uschè saiv che las nursas han stuì star en ils secturs definids. Ina giada a l’emna ha in possessur stuì far ina controlla da la muntanera e da las saivs. La palusa bletscha han ins savì dumagnar. Mo uss ha i dà auters problems. Las nursas scappavan ord ils claus, autras sa pendevan en las raits e puspè autras èn daventà selvadias. Datiers da quai èn las muntaneras vegnidas pli grondas e cun quai era l’engaschi. Ils possessurs da nursas vegnivan adina pli vegls. Uschè tutgavi ils giuvens dad ir a far las controllas d’alp.
Dapi 1999 ha i dà contribuziuns a l’alpegiada e cun quai èsi vegnì interessant da pladir pasturs. Quellas contribuziuns curclavan ina part dals custs da las pajaglias dals pasturs. Cun il pastur da Lavadignas han ins 1999 savì stipular ch’el stoppia controllar mintg’auter di la muntanera da nursas. Per quai pensum è el vegnì pajà supplementar. Quai è era la suandanta stad vegnì fatg. I tanscheva dentant betg pli ed era memia stentus. L’onn 2001 ha il medem pastur surprendì la plazza da pastur perquai che l’alp è vegnida chargiada cun ca. 800 nursas.

L’onn 2012 ha la Societad d’alp ch’era curt avant vegnida fundada, surprendì il manaschi da las alps e tiers era er l’alp da nursas Culm da sterls. Il manaschi da stad n‘e betg sa midà fitg. Ins ha desistì da metter en botschs. Reinfecziuns da la palusa bletscha ed era autras malsognas eran adina puspè in tema. Quellas han ins dentant savì avair sut controlla ni impedir cun mesiras spezialas ni cun gronds sforzs.

La cumparsa da l’emprim luf en Surselva 1997 (confirmà 2002; svanì 2010) ha purtà als gestiunaris da l’alp ina nova problematica. En Surselva ha i dà adina puspè stgarps da nursas. Il territori da quai luf gieva fin a Flem ed uschè avess era l’alp da nursas esser stada tangada. Ins ha dentant mai gì indizis ch’il luf saja stà fin là. L’onn 2004 ha la Societad da nursas sco gestiunari cumenzà in project cun bleras nunenconuschentas. L’emprima giada èn vegnids chargiads cun las nursas trais chauns da protecziun. Il nov pastur n’aveva numnadamain betg enconuschientschas ed experientschas cun chauns da protecziun sco era naginas da nursas. Era dals possessurs n’aveva ils blers nagin idea da quels chauns. Grazia a las bunas tenutas da tuts e las bunas experientschas è quai daventà in success, gie schizunt in’alp da pionier. Las pastgiras èn vegnidas partidas en secturs ed ins ha fatg saivs cun raits flexiblas sco era cun cordellas. Natiralmain devi era lieus ch’ins na saveva betg far saivs ni avevan cunfins natirals, nua ch’i na duvrava naginas saivs. Malgrà las midadas da persunal è il tema protecziun da muntanera adina restà in tema. Fin 2017 n’hai betg dà attatgas da lufs schebain ch’ins era cun quell’alp en il perimeter da privel dals lufs dal Calanda. Mo lura amez la stad han las attatgas dals lufs cumenzà. Als gestiunaris da l’alp è i restà nagut auter da serrar las nursas durant la notg en in claus. Fin nov chauns da protecziun pertgiravan las nursas. Davent quai mument è la situaziun sa calmada. Ils lufs pudevan mo anc tiers nursas ch’eran s’allontanai da la muntanera.

Da las chaschadas tar ina societad dad alp

Fin l’onn 2010 vegnivan las quatter alps manadas sco chaschadas. Mintg’alp vegniva manada dad in chautegia, ch’era vegnì elegì dals purs ni da la suprastanza da la vischnanca. Ils chautegias stuevan manar in cassa cun in quint annual che vegniva approvà da la radunanza dals purs. Cun las entradas dal pastrietsch e pli tard las contribuziuns dad alp han ins pajà las pajas dals pasturs e tut las expensas dal manaschi d’alp sco p.ex. ervadi, material eav. Davent l’onn 2011 è vegnì manà ina cassa communabla per tut las alps da biestga gronda. La Societad da nursas era fin l’onn 2011 il sulet gestiunari da l’alp da nursas Culm da sterls.

Gia l’onn 2011 ha la vischnanca da Trin approvà il nov urden funsil, da pastgiras ed alps. En l’artitgel 1 da quest urden stat ch’il manaschi vegn surdà ad ina societad dad alp da Trin. Quai ha gì sco consequenza ch’ins ha stuì fundar ina societad dad alps per il manaschi da las alp e las pastgiras. Uschè aveva la vischnanca sco possessura da las alps in interlocutur, tge che pertutgava il diever da las alp e pastgiras. L’onn 2012 han ils purs da Trin fundà ina societad dad alp ch’era responsabla per il manaschi da tuttas quatter alps. La suprastanza consista da quatter chautegias ed in actuar. Quellas tschintg persunas mainan las fatschentas da la societad. Mintga pur da Trin che chargia animals sin in’alp è automaticamain commember da la societad. Han els nagins animals si d’alp èn els sclaus da la societad.

Christian Erni